Aktualności

Co łączy artykuł o unijnym zakazie wykorzystywania bawełny, filmik o odwołaniu tegorocznych wakacji oraz post o przeniesieniu wyborów prezydenckich na przyszły rok? Po pierwsze, wszystkie te informacje są nieprawdziwe. Po drugie, ich celem jest spowodowanie utraty zaufania do instytucji i wzmocnienie polaryzacji społeczeństwa. Po trzecie, każda z tych wiadomości ma wywołać silne emocje i spowodować gwałtowną reakcję. Wymienione wyżej wspólne cechy przekazów to sygnał, że mamy do czynienia z celową dezinformacją (NASK 2024).

Czy dezinformacja działa? „Tak, ale nie na mnie” – odpowiada wielu zapytanych. Jeśli taka była też twoja odpowiedź, to zadziałał tzw. efekt trzeciej osoby (Davidson, 1983), czyli przeświadczenie, że inni są bardziej podatni na wpływ niż my sami. To zwykle złudne wrażenie – choć faktem jest, że niektóre osoby są mocniej narażone na dezinformację od innych. Kluczowy wpływ ma tutaj czas spędzany online: im dłuższy masz kontakt z treściami w mediach społecznościowych, tym większa jest twoja podatność na manipulację (Ahmed et al., 2024). Dzieje się tak, ponieważ mózg ma tendencję do uznawania powtarzanych informacji za prawdziwe – nawet jeśli wcale takie nie są. To zjawisko nazywa się efektem iluzorycznej prawdy (Hassan & Barber, 2021). 

Jak obronić się przed dezinformacją? 
Krytyczne myślenie to jedna z najważniejszych umiejętności, jakie możesz rozwijać w walce z nieprawdziwymi informacjami. We właściwej ocenie treści, które zamierzamy przekazać dalej, pomóc może model SPRAWDZAM.

S jak SENSACJA 
Fałszywe informacje często wywołują silne emocje, jak strach, złość czy zdziwienie. Zastanów się, czy twoja reakcja emocjonalna jest adekwatna do sytuacji. 
P jak PROWOKACJA 
Dezinformacja często ma na celu wzbudzenie kontrowersji i podziałów. Staraj się zachować wyważoną postawę i nie pozwól, by emocje przejęły kontrolę nad oceną sytuacji. 
R jak RACJONALNOŚĆ 
Wiele fałszywych treści zawiera nielogiczne argumenty lub pochopne wnioski. Zanim uwierzysz w przekaz, zastanów się, czy jest on spójny i brzmi sensownie. 
A jak AUTOR 
Zweryfikuj, kto stoi za danym artykułem, postem czy nagraniem. Sprawdź, czy twórca jest osobą wiarygodną.
W jak WYBIÓRCZOŚĆ 
Fałszywe informacje często celowo pomijają istotne fakty, manipulują danymi lub zmieniają kontekst wypowiedzi. Warto sprawdzić źródła i upewnić się, że treść nie została wyrwana z kontekstu. 
D jak DYSKREDYTACJA 
Jeśli przekaz skupia się na podważaniu reputacji konkretnych osób lub grup, zachowaj czujność. Zgłaszaj przypadki mowy nienawiści.  
Z jak ZAMIAR 
Dezinformacja rzadko jest przypadkowa – jej celem może być wywarcie wpływu na opinię publiczną lub osiągnięcie korzyści. Sprawdź, kto może mieć interes w szerzeniu takich treści. 
A jak ANALIZA 
Silne emocje mogą utrudniać obiektywne myślenie. Staraj się podejść do każdej informacji na chłodno i porównaj ją z rzetelnymi źródłami. 
M jak MANIPULACJA 
Treści manipulacyjne często prezentują wybrane fakty w sposób stronniczy lub pomijają istotne informacje. Aby uniknąć wprowadzenia w błąd, korzystaj z różnych, niezależnych źródeł, odróżniając fakty od opinii. 

Czy AI jest zagrożeniem?
Deepfaki, a więc treści multimedialne wygenerowane przez sztuczną inteligencję, są dużym wyzwaniem. Przede wszystkim ze względu na coraz doskonalsze odwzorowanie rzeczywistości, zwłaszcza jeśli chodzi o filmy. I w tym przypadku mamy jednak kilka porad, które pomogą odróżnić prawdziwe nagrania od tych zmanipulowanych: 

• Błędy w obrazie. Zwróć uwagę na nienaturalnie wyglądające elementy twarzy (usta, oczy) oraz palce. Sztuczna inteligencja często ma problem z ich realistycznym odwzorowaniem.
• Nieprawidłowa intonacja wypowiedzi.
• W fałszywych nagraniach rytm mowy występujących osób może być nienaturalny i pozbawiony emocji, zauważyć można również dziwne pauzy.
• Błędy gramatyczne i stylistyczne. Zwróć uwagę na nieprawidłową odmianę liczebników i nietypowe sformułowania. 
• Niezgodność mowy ciała. Jeśli gesty, mimika czy ruchy ust nie pasują do wypowiadanych słów, może to sugerować manipulację wideo.
• Zabiegi maskujące. Oszuści mogą stosować dodatkowe warstwy obrazu, rozmycia lub inne efekty wizualne, aby ukryć ślady fałszerstwa.

Twój ruch!
Jeśli jakaś treść napotkana w internecie wydaje ci się podejrzana, zgłoś ją do weryfikacji: zglos-dezinformacje.nask.pl. Możesz także przekazać niepokojącą cię informację do organizacji fact-checkingowych, takich jak Demagog lub Pravda. Jeśli planujesz aktywności społeczne ukierunkowane na budowanie odporności na dezinformację i potrzebujesz merytorycznego wsparcia, skontaktuj się z ekspertami NASK, którzy oferują bezpłatne materiały i szkolenia. Pisz na: cyberprofilaktyka@nask.pl. ■

Bibliografia:
1. NASK. Chroń się przed dezinformacją. https://www.nask.pl/dezinfo
2. Davison, W. (1983). „The third-person effect in communication”. Public Opinion Quarterly. 47 (1): 1–15
3. Ahmed, S., Bee, A. W. T., Ng, S. W. T., Masood, M. (2024). Social Media News Use Amplifies the Illusory Truth Effects of Viral Deepfakes: A Cross-National Study of Eight Countries. Journal of Broadcasting & Electronic Media, 68(5), 778–805.
4. Hassan, Aumyo, and Sarah J. Barber. "The effects of repetition frequency on the illusory truth effect." Cognitive research: principles and implications 6.1 (2021): 38.

Materiał udostępniony na mocy licencji CC BY-SA 4.0.