Wczesne dzieciństwo to czas, kiedy dziecko rozwija swoje podstawowe umiejętności oraz wiedzę o świecie w sposób naturalny i nieświadomy, opierając się na codziennych sytuacjach, wydarzeniach i interakcji z najbliższymi. Nauki psychologiczne wskazują ten okres jako najbardziej produktywny pod kątem efektywności uczenia się. To czas, w którym mózg rozwija się najszybciej, kształtują się kluczowe funkcje poznawcze oraz postępuje ogólny rozwój całego dziecka – pod względem emocjonalnym, społecznym, fizycznym i psychicznym. To również okres, kiedy zachodzi kluczowy dla dziecka proces przyswajania mowy języka ojczystego trwający do około 5–6 roku życia. Logiczne wydaje się więc założenie, że im wcześniej dziecko zacznie się uczyć języka obcego, tym lepsze wyniki osiągnie w okresie dorastania lub dorosłości, ponieważ nauka ta rozpocznie się w momencie najbardziej sprzyjającym uczeniu się, a czas jej trwania będzie maksymalnie wydłużony.
Takie rozumowanie ma swoje odbicie w edukacji obcojęzycznej w wielu krajach Unii Europejskiej, gdzie od 1997 roku realizowane są rekomendacje Rady Unii Europejskiej dotyczące obniżania wieku rozpoczęcia nauki języka obcego jako jednej z metod na promowanie wielojęzyczności (należącej do centralnych założeń polityki językowej UE). Jak podaje Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego Unii Europejskiej w raporcie dotyczącym nauczania języków obcych w szkołach europejskich, edukacja językowa w szkołach podstawowych stała się regułą w całej Europie, a łączna liczba uczniów rozpoczynających naukę języka obcego w klasie I (6–7 lat) przekroczyła 78% w 2010 roku.
Polska jest doskonałym przykładem ilustrującym główne trendy występujące w edukacji obcojęzycznej w Europie w ostatnich trzech dekadach. Począwszy od lat 90. wiek rozpoczęcia nauki języka obcego był w Polsce stopniowo obniżany. Do roku 2008 nauka języka obcego nie była obowiązkowa, co w praktyce oznaczało jej rozpoczęcie w klasie IV szkoły podstawowej (10 lat), przy czym nie we wszystkich szkołach lekcje te miały status zajęć obowiązkowych. W 2008 roku wprowadzone zostało obowiązkowe kształcenie językowe w klasie I szkoły podstawowej (7 lat), a w roku 2017 wiek rozpoczęcia nauki języka obcego został obniżony do etapu przedszkolnego (3–6 lat). Obowiązująca od 1 września 2017 roku. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego w Polsce zakłada, że wszystkie dzieci uczęszczające do przedszkola powinny rozpocząć naukę języka obcego.
Biorąc pod uwagę powszechne przekonanie o zasadności rozpoczynania edukacji obcojęzycznej jak najwcześniej, którego przejawem jest praktycznie wszechobecna w krajach Unii Europejskiej polityka wczesnego startu, uzasadnione wydaje się pytanie o weryfikację za pomocą badań empirycznych skuteczności nauczania języków obcych w szkole. Jak podkreśla profesor Carmen Muñoz z uniwersytetu w Barcelonie, jedna z czołowych badaczek edukacji obcojęzycznej w Europie, polityka wczesnego startu była tworzona w oparciu o wyniki badań przeprowadzonych w dwóch kontekstach badawczych: wśród dzieci imigrantów przyswajających język w kontekście naturalistycznym (tzn. w środowisku, gdzie język obcy stanowi język wiodący) oraz w kontekście imersyjnym, gdzie język obcy jest wykorzystywany w edukacji szkolnej na równi z językiem ojczystym lub niekiedy nawet jako język główny. Obydwa konteksty zapewniają nieograniczony dostęp do wysokiej jakości danych językowych pochodzących w dużej mierze od rodzimych użytkowników języka obcego, umożliwiając naturalistyczną naukę języka, w której, jak wykazały badania, im niższy jest wiek rozpoczęcia nauki, tym lepsze są jej wyniki. Profesor Muñoz ostrzega, że zarówno wyniki, jak i sam proces uczenia się języka obcego w środowisku naturalistycznym zostały błędnie uogólnione do sytuacji uczenia się języka obcego w klasie szkolnej. Uogólnienie to jest szczególnie szkodliwe, ponieważ nie uwzględnia drastycznych różnic pomiędzy procesem uczenia się języka obcego w kontekście naturalistycznym a uczeniem się języka obcego w kontekście szkolnym. Różnice te dotyczą czasu trwania nauki, szans na ekspozycję na język obcy i na naturalną komunikację w tym języku, oraz ilości i jakości dostępnych danych językowych.
Muñoz (2008) wymienia cztery kluczowe cechy środowiska klasy językowej, na które należy zwrócić uwagę, omawiając zasadność wczesnego startu. Po pierwsze, w sformalizowanym środowisku klasy językowej okres nauczania jest ograniczony do kilku 45–50-minutowych lekcji na tydzień. Po drugie, podczas tego już ograniczonego czasu zajęć, ekspozycja na język obcy jest zazwyczaj znikoma pod względem ilościowym, ponieważ częstym zjawiskiem jest stosowanie przez nauczycieli języka ojczystego. Ponadto źródłem języka obcego w klasie jest w głównej mierze nauczyciel, którego kompetencja językowa, a w szczególności płynność w mowie w języku obcym, może być ograniczona. Po trzecie, język obcy nie jest naturalnym językiem komunikacji pomiędzy dziećmi i ich rówieśnikami, a jego użycie jest ograniczone do czasu trwania lekcji i nie wychodzi poza klasę. Podsumowując, środowisko szkolne stanowi całkowicie odmienny kontekst edukacyjny. Aby więc udzielić adekwatnej odpowiedzi na pytanie o skuteczność rozpoczęcia nauki języka obcego w młodszym wieku, należy zwrócić uwagę na wyniki badań przeprowadzonych tylko i wyłącznie w tym specyficznym kontekście edukacyjnym. Ostatnie lata zaowocowały szeregiem takich testów w krajach europejskich. Na szczególną uwagę zasługują trzy długoletnie projekty badawcze przeprowadzone na bardzo dużych populacjach uczniów szkół publicznych w Hiszpanii, Szwajcarii i w Niemczech.
Profesor Muñoz, prekursorka analiz nad efektywnością wczesnego startu w Europie, przeprowadziła badania skupiające się na roli wieku początkowego. Zrealizowano je w szkołach publicznych w Hiszpanii w ramach projektu Barcelona Age Factor Project (1995–2005) [tłum. Wiek jako czynnik w uczeniu się języka obcego. Projekt barceloński]. Porównano wyniki 2068 dwujęzycznych katalońsko-hiszpańskich uczniów, którzy rozpoczęli naukę pierwszego i/lub drugiego języka obcego w wieku: 4, 8, 11, 14 i 18+ lat. Uczestnicy pochodzili z ponad 30 szkół państwowych i różnych obszarów społeczno-ekonomicznych. W badaniu uwzględniono liczbę godzin nauki języka obcego, w jakiej wzięli udział uczniowie. Uzyskane wyniki jednoznacznie wykazały, że w kontekście szkolnym uczniowie, którzy rozpoczynali naukę języka angielskiego w wieku starszym (powyżej 11 lat) osiągnęli lepsze wyniki niż ci, którzy zaczęli ją w wieku młodszym (4, 8 lat), przy zachowaniu tej samej liczby godzin nauczania. Wyniki te wskazują na szybsze tempo uczenia się dzieci starszych w krótszym całościowo okresie nauki, pozwalające im niejako zrekompensować późniejszy start w podjęciu nauki języka obcego.
Kolejnym badaniem wartym omówienia jest diagnoza przeprowadzona w ramach projektu Ganz In-All-Day Schools for a Brighter Future (2009–2015) [tłum. Szkoły dla lepszej przyszłości] przez grupę naukowców pod kierownictwem profesora Nilsa Jaekela w Niemczech. Badanie objęło grupę ponad 5000 uczniów z 31 niemieckich szkół i miało na celu sprawdzenie, czy obniżenie wieku rozpoczęcia nauki języka obcego z klasy III (8–9 lat) do klasy 1 (6–7 lat) szkoły podstawowej przynosi przewidywane długotrwałe efekty. Poza wiekiem wzięto pod uwagę szereg cech indywidualnych uczniów takich jak: płeć, status społeczno-ekonomiczny rodziców, kapitał kulturowy, język ojczysty i zdolności poznawcze, uwzględniając je jako zmienne w analizach statystycznych w celu określenia ich wpływu na biegłość językową badanych. Wyniki tego projektu również pokazały, że starsi uczniowie robią szybsze postępy w nauce języków w warunkach klasowych w porównaniu z ich młodszymi kolegami. Innymi słowy, niższy wiek rozpoczęcia nauki nie daje młodszym dzieciom powszechnie zakładanej przewagi ani w tempie, ani w efektywności uczenia się języka obcego. Co ciekawe, w badaniu udowodniono silny wpływ innych czynników indywidualnych, takich jak: zdolności poznawcze dziecka, płeć, pochodzenie kulturowe i status społeczno-ekonomiczny.
W grupie najważniejszych i najbardziej rygorystycznych pod względem zastosowanej metodologii badań należy niewątpliwie wymienić szwajcarski projekt Beyond Age Effects. Variables Trumping the Age Factor in L2 Instructional Learning (2008–2017) [tłum. Wykraczając poza efekt wieku. Czynniki przewyższające efekt wieku w szkolnym nauczaniu języka obcego] autorstwa profesor Simone Pfeninnger i profesora Davida Singletona. W badaniu uczestniczyło 800 uczniów, z których połowa rozpoczęła naukę języka obcego (angielskiego) w wieku lat 8, a połowa w wieku 13 lat. Porównanie grup za pomocą najnowszych metod ilościowych i jakościowych ujawniło, że sukces w uczeniu się języka obcego w większości nie zależy od wieku początkowego ani też od długości ekspozycji. Przeciwnie, dokładna analiza wzajemnego oddziaływania czynników indywidualnych i zewnętrznych wykazała, że wiele z nich znacznie bardziej przyczynia się do rozwinięcia wyższej biegłości w języku obcym niż sam wiek początkowy. Do grupy tych czynników należą: efekty zastosowanych metod nauczania języka obcego, umiejętność czytania i pisania w języku ojczystym, pozaszkolna ekspozycja na język obcy oraz czynniki społeczno-afektywne takie jak motywacja dziecka do uczenia się języka obcego.
Biorąc pod uwagę wyniki badań i omówione powyżej uwarunkowania, odpowiedź na pytanie „Czy wcześniej znaczy lepiej?” jest jednoznaczna i zdecydowanie przecząca. W warunkach szkolnych, gdzie ekspozycja na język obcy i szanse na praktyczne używanie go są niskie, późniejszy wiek początkowy nie zmniejsza szans uczniów na pełną biegłość językową. Ważniejsze niż wiek okazują się inne czynniki – zdolności poznawcze, płeć, umiejętność czytania i pisania w języku ojczystym, pochodzenie kulturowe, status społeczno-ekonomiczny, metody nauczania, kontakt z językiem poza szkołą oraz motywacja. Podejmując więc decyzję o rozpoczęciu nauki języka obcego, warto uwzględnić wszystkie czynniki i nie kierować się jedynie kwestią wieku.
Literatura:
Council of the European Union [Rada Unii Europejskiej] (1997). Council resolution on the early teaching of European Union languages [Rezolucja Rady w sprawie wczesnego nauczania języków Unii Europejskiej].
Education, Audiovisual and Culture Executive Agency [Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego (2012). Key data on teaching languages at school in Europe [Kluczowe dane dotyczące nauczania języków w szkole w Europie]. Brussels, Belgium: EURYDICE.
Jaekel, N., Schurig, M., Florian, M. and Ritter, M. (2017). From early starters to late finishers? A longitudinal study of early foreign language learning in school [Od wczesnego startu do późnego zakończenia? Podłużne badanie wczesnej nauki języka obcego w szkole]. Language Learning, 67: 631-664. doi:10.1111/lang.12242
Ministerstwo Edukacji Narodowej (2017). Podstawa programowa wychowania przedszkolnego (https://archiwum.men.gov.pl/wp-content/uploads/2014/08/zalacznik_1.pdf).
Muñoz, C. (red.) (2006). Age and the rate of foreign language learning [Wiek i tempo nauki języka obcego]. Clevedon: Multilingual Matters.
Muñoz, C. (2008). Symmetries and asymmetries of age effects in naturalistic and instructed L2 learning [Symetrie i asymetrie efektów wieku w naturalistycznym i szkolnym uczeniu się języka obcego]. Applied Linguistics, 24/4: 578–596.
Pfenninger, S. E., Singleton, D. (2017). Beyond age effects in instructional L2 learning: Revisiting the age factor [Efekty wykraczające poza wiek w szkolnym uczeniu się języka obcego: Ponowna analiza czynnika wieku]. Bristol: Multilingual Matters.
